ریال دیجیتال

تجربه دهه اخیر کشورها در رابطه با بهره‌گیری از فن­اوری­‌های غیرمتمرکز، از جمله فن­اوری دفترکل توزیع شده، مرزهای جدیدی را علی­‌الخصوص در حوزه‌­های مختلف گشوده است. فناوری دفترکل توزیع شده DLT (Distributed Ledger Technology) اساساً یک پایگاه داده غیرمتمرکز است که مبتنی بر مفهوم تمرکز زدایی (Decentralization)، بین اجزای مختلف به اشتراک گذاشته شده و یک محیط غیرمتمرکز را به­‌جای یک نهاد متمرکز ایجاد می­‌کند. طراحی چنین ساختاری موجب قطع وابستگی کاربران به نهاد مرکزی متولی پایگاه داده می‌­گردد. این مفهوم کلی موجب توسعه فن­اوری­‌های دیگری گردید که فن­اوری زنجیره بلوک، به ­عنوان یکی از بخش‌های فن­اوری دفترکل توزیع شده از معروف­‌ترین آن‌هاست. زنجیره بلوک روشی برای ذخیره‌­سازی و تأیید تعاملات به روش غیرمتمرکز است که بازیگران آن به سوابق تعاملات، دسترسی کامل داشته ولی به‌­صورت انفرادی امکان تغییر آن‌ها را ندارند. این فن­اوری یکی از بسترهایی است که توسعه انواع رمزدارایی (Crypto Asset)، رمزارزها (Crypto Currency) و پول دیجیتال بانک‌­های مرکزی Central Bank Crypto Currency (CBCC – CBDC token based) در آن میسر بوده و از این حیث، تحول عظیمی را در حوزه­‌های اقتصادی و عرصه­‌های مختلف کسب و کار بنا نهاده و به دلیل ویژگی‌­های منحصر به فرد خود در دنیای امروز، از محبوبیت بالایی برخوردار است. پدیده­‌ی پول دیجیتال بانک مرکزی که در ایران «ریال دیجیتال» نام گرفته است نیز یکی از راهکارهای ارائه‌­شده نیمه­‌متمرکز زنجیره بلوکی است. به‌­طورکلی می‌­توان پول دیجیتال بانک‌­های مرکزی را «پول الکترونیکیِ انحصاری و منتشره توسط بانک مرکزی که از آن می‌­توان برای مبادلات بدون واسطه استفاده نمود» تعریف کرد.

ماهیت کلی پول ديجیتال بانك‌­هاي مرکزی

در دنیای امروز در حالت کلی می‌توان سه کارکرد متفاوت را برای پول برشمرد که عبارتند از: وسیله مبادله، شمارندگی یا سنجش ارزش و ذخیره ارزش. پول‌های سنتی فیزیکی این سه کارکرد را با کمک نظام سیاسی حاکم بر کشور تأمین می‌کنند. بر این اساس، نظام سیاسی حاکم بر کشور تضمین می‌کند که به ازای پول چاپ شده، می‌توان وسایل مبادله دارای ارزش دیگر را دریافت کرد. در سال 2009 با ظهور بیت کوین که به شکل غیرمتمرکز طراحی شده بود انقلابی در این حوزه ایجاد شد. پس از این دوره، استفاده از فناوری دفتر کل توزیع شده بر مبنای فناوری زنجیره بلوکی و طراحی ابزارهای پولی و مالی غیرمتمرکز توسط بخش خصوصی رونق یافت و موضوع استفاده از ایده و فناوری پول‌های غیرمتمرکز، مورد توجه بانک‌های مرکزی قرار گرفته است.

جايگاه توکن پول ديجیتال بانک‌­هاي مرکزی در میان انواع پول

4 شاخص اصلی برای پول در نظر گرفته شده است كه طبقه‌­بندي نسبتا جديدي از انواع پول ارائه مي‌­دهد. این 4 معیار تقسیم‌بندی پول به شرح ذیل معرفي گرديده‌اند:

• گستره دسترسی (عمومي / محدود)

•  ماهيت (دیجیتال / غيرديجيتال)

• صادرکننده (بانک مرکزی / ساير هويت‌ها)

• شيوه تبادل (همتا به همتا / با واسطه)

توکن پول دیجیتال بانك مركزي را مي‌­توان به این صورت تعریف نمود: «توکن پول دیجیتال بانک مرکزی، گونه‌ای از پول دیجیتال است که توسط بانک‌های مرکزی صادر گرديده و به صورت همتا به همتا مورد تبادل قرار می‌گیرد»، در‌واقع با نیم‌نگاهی به طبقه‌بندی انواع پول براساس شکل فوق‌پولی که منحصرا از سوی بانک مرکزی منتشر شده و فرآیندهای مرتبط با خلق و انتشار آن به صورت کاملا الکترونیکی باشد مشمول تعریف عام به عنوان ابزاری جهت »پول دیجیتال بانک مرکزی» خواهد شد. «توکن پول دیجیتال بانک مرکزی» همان پول دیجیتال بانک مرکزی مبتنی بر توکن بوده که می‌تواند به دو شکل با قابلیت دسترسی عمومی یا اختصاصی منتشر گردد. هر دو شکل از این گونه پول دیجیتال بانک مرکزی، علاوه بر تامین امکان تبادل آن بین دارندگان به‌صورت بی‌واسطه و امکان فعال‌سازی قراردادهای هوشمند با هزینه کمتر و سرعت بیشتر، به شدت مورد نیاز فضای اقتصاد دیجیتال مبتنی بر توکن خواهد بود؛ بدان‌صورت که عینیت‌بخشی به فضای اقتصاد هوشمند با مبتنی بر توکن نمودن انواع دارایی‌ها، موجودیت‌ها و فرآیندهای متاثر از فضای حقیقی آغاز شده و بلوغ این فضا نیازمند توکن مالی پایه به عنوان پیشران اصلی این شکل از اقتصاد و ظرفیت‌­سازی برای تعامل‌پذیری فی‌مابین فضاهای توکنی متنوع )زنجیره بلوک‌های مختلف( می‌باشد. توکن پول دیجیتال بانک‌های مرکزی با اهداف انجام پرداخت‌های خرد، پرداخت‌های عموما کلان و يا تسهیل مراودات و تراکنش­‌های بین­‌المللی منتشر مي‌گردند. درحال حاضر، دو نوع پول از نظر دسترس‌پذیری توسط بانک مرکزی منتشر می‌شود:

• وجه نقد که در دسترس عموم قرار دارد.

• حساب­‌های تسویه­‌ای که معمولاً در دسترس نهادهای محدود (عمدتاً بانک‌ها) قرارداد بانک­‌ها قرار دارد. با توسعه این ابزار، عموم مردم می‌توانند علاوه بر اسکناس و مسکوک، به پول دیجیتال منتشره توسط بانک مرکزی دسترسی داشته باشند.  

معرفی انواع و ساختار پول ديجیتال بانک­‌هاي مرکزی

پول دیجیتال بانک‌هاي مرکزی در‌‌واقع یکی از اشکال دیجیتال پولی است که توسط بانک مرکزی خلق و منتشر می‌شود. این پول در دو سطح خرد و کلان قابل ارائه است. بدین معنی که در سطح خرد عمدتاً با هدف جایگزینی پول نقد و یا انجام پرداخت‌های مختص بستر غیرمتمرکز، در اختیار کاربران نهایی قرار می‌گیرد و در سطح کلان با هدف تبادلات کلان بین بانکی، صرفا در اختیار بانک‌ها و موسسات مالی قرار می­‌گیرد. پیاده‌سازی پول دیجیتال بانک‌هاي مرکزی می‌تواند در یکی از دو قالب مبتنی بر حساب (حساب محور) یا مبتنی بر ارزش (یا توکن محور) صورت پذیرد. در حوزه پرداخت، تفاوت توکن و حساب در نحوه تائید شدن آن‌هاست. در مدل مبتنی بر توکن، هویت‌هایی که توکن را دریافت می‌کنند، خود مسئول تائید اصالت توکن هستند؛ درحالی که در مدل حساب محور، یک نهاد واسط مسئولیت تائید هویت مالک حساب را بر‌عهده می‌گیرد.

• پول ديجیتال مبتنی بر حساب

• این پول دیجیتال در حسابی که متعلق به مشتری بوده و قابلیت دسترسی برخط دارد، ذخیره می‌شود.

• تراکنش‌ها به صورت انتقال حساب به حساب صورت می‌گیرد كه مخصوص این پول دیجیتال می‌باشد.

• حساب‌ها می‌توانند مستقیما توسط بانک مرکزی یا سایر بانک‌ها و موسسات مالی ذخیره و نگهداری شوند.

• حساب‌ها می‌توانند به‌طور مستقیم از بانک مرکزی یا با واسطه (بانک) در اختیار کاربر قرار گیرند.

• حساب‌ها به هویت‌های شناخته شده و ثبت‌شده متصل هستند و انتقال فرد به فرد بدون شناخته شدن ذی‌نفعان ممکن نیست.

• پول ديجیتال مبتنی بر توکن

• می‌توانند در قالب توکن پرداخت که در ابزار پرداخت کاربر مانند موبایل ذخیره می‌شود، انتشار یابند.

• بسیار شبیه پول نقد بوده و در صورت از بین رفتن ابزار ذخیره پرداخت، عمدتا باطل شده و قابل بازیابی نمی­‌باشند.

• مبادلات این نوع توکن به نوع ابزار پرداخت بستگی دارد. (مانند کیف پول موبایلی یا کارت پرداخت)

• این نوع توکن می‌تواند به‌طور مستقیم از بانک مرکزی یا با واسطه (بانک) در اختیار کاربر قرار گیرد.

ريال ديجیتال بانک مرکزی جمهوری اسلامی ايران

• مولفه­‌هاي طراحی ريال ديجیتال بانک مرکزی جمهوری اسلامی ايران

یکی از اهداف اصلی انتشار پول دیجیتال از سوی بانک‌­های مرکزی، فعال­‌سازی ظرفیت برنامه‌­پذیری پول می‌باشد. اگرچه ارائه این خدمت درخصوص انواع پول الکترونیکی غیرمتمرکز نیز امکان‌پذیر می‌­باشد، لیکن فعال‌سازی این ظرفیت درخصوص پول مبتنی بر توکن ­منتشر شده از طریق فن­اوری دفترکل توزیع شده و زنجیره بلوک بسیار کم هزینه­‌تر است. همچنین بسترهای زنجیره بلوکی مبتنی بر فن­اوری دفتر کل توزیع شده، به علت فرآیند اجماع در تایید تراکنش‌­ها از امنیت بسیار بالایی برخوردار بوده و در عین حال به دلیل ثبت اطلاعات در قالب بلوک‌های اطلاعاتی پیوسته در این شبکه، امکان رهگیری هر نوع تغییراتی در زنجیره اطلاعاتی ثبت شده وجود دارد. پول دیجیتال بانک مرکزی ایران که ریال دیجیتال نامیده می­‌شود، تحت عنوان شکل دیجیتال اسکناس و در چارچوب قانون پولی و بانکی کشور و با رعایت کلیه ضوابط ناظر بر انتشار اسکناس منتشر می‌­شود. همچنین مولفه‌­هاي طراحی ریال دیجیتال در سه قالب اصلی اقتصادی، کسب وکاری و فنی تقسیم‌­بندی شده و بر اساس اولویت آن‌ها معماری کلان و زیرساخت مورد نیاز طراحی شده است. مولفه‌هاي عمده­‌ی اقتصادی، فنی و کسب و کاری در طراحی ریال دیجیتال بانک مرکزی در شکل زیر به نمایش در آمده است.

• زيست‌بوم ريال ديجیتال بانک مرکزي جمهوري اسلامي ايران

ریال دیجیتال در معماری ارائه شده توسط بانک مرکزی، شکل دیجیتالی اسکناس بوده و جزیی از پایه پولی می‌باشد؛ از این رو امتیاز انتشار آن در انحصار بانک مرکزی و مبتنی بر پشتوانه‌های قانونی و تعهد مستقیم بانک مرکزی خواهد بود. واسطه‌های توزیع در این معماری، بانک‌ها و موسسات مالی دارای مجوز می‌باشند که ارتباط با کاربران نهایی را مدیریت می‌نمایند. این واسطه­‌ها می­‌توانند دفتر کل زیرساخت ریال دیجیتال یا همان پایگاه داده توزیع شده را نگهداری و به‌روزرسانی نمایند. شکل زیر طراحی کلان این معماری را  نمایش می‌دهد. همان‌طور که در شکل زیر نشان داده شده است، ذی‌نفعان اصلی  زیست‌بوم ریال دیجیتال شامل بانک مرکزی، بانک‌ها و موسسات مالی تجاری و کاربران عادی و تجاری و تامین­‌کنندگان فناوری هستند. هرچند این مدل از یک الگوی توزیع شده پیروی می­‌کند، با این وجود نقش بانک مرکزی به عنوان راهبر زیست‌بوم گسترده‌تر از نقش سایر اعضا خواهد بود.

چشم‌­انداز کلي و مختصات اقتصادي و کسب‌وکاري ريال ديجیتال بانک مرکزی جمهوري اسلامي ايران

به‌طور خلاصه مشخصه­‌های کلیدی ریال دیجیتال به شرح ذیل قابل تعریف می‌­باشند:

• ریال دیجیتال بانک مرکزی همانند اسکناس و مسکوک، کاربری عمومی دارد، به صورت دیجیتال در کیف ریال دیجیتال مشتریان قرار می‌گیرد و به صورت همتا به همتا قابل انتقال است.

• ریال دیجیتال مشتریان بانک‌­ها در حساب بانکی نگهداری نمی­‌شود، بلکه بدون نیاز به حساب بانکی در کیف ریال دیجیتال خود مشتریان نگهداری می­‌گردد.

• ریال دیجیتال مبتنی بر توکن بوده و در آن از فن­اوری رمزنگاری استفاده شده است.

• امکان تبدیل یک‌به‌­یک ریال دیجیتال به سایر انواع پول رایج کشور از جمله اسکناس وجود دارد.

• صرف انتقال ریال دیجیتال از یک کیف ریال دیجیتال شخصی به کیف ریال دیجیتال شخصی دیگر، مستلزم پرداخت کارمزد نمی­‌باشد.

• ریال دیجیتال قابلیت اعمال سقف تراکنش و مقدار قابل نگهداری در کیف ریال دیجیتال را دارد.

• ریال دیجیتال به‌منظور تسویه مبادلات خرد استفاده می­‌شود و در هدف‌گذاری اولیه جهت اجرای آزمایشی براي تسویه میان بانک­‌ها و اجراي سیاست‌­هاي پولي کاربردي نخواهد داشت.

• ریال دیجیتال بانک مرکزی در عین دارا بودن قابلیت تبدیل دو سویه به اسکناس و یا سپرده بانکی، قابلیت  سپرده­‌گذاری در قالب حساب ریال دیجیتال را ندارد.

مزايا و فرصت‌های پیاده­‌سازی ريال ديجیتال بانک مرکزی

• تأمین نیازهاي پرداخت در فضای اقتصاد ديجیتال

• پرهیز از مخاطرات اشكال جديد خلق پول شخصی

• پشتیبانی از نظام پرداخت منعطف و تاب‌آور

• بهبود در دسترس‌پذيري و استفاده از پول بانک مرکزي

• ايجاد مكملی برای پول نقد و جلوگیری از رشد هزينه­‌های چاپ و توزيع اسكناس

• بهره­‌مندی از مزايای پول برنامه‌­پذير

تهديدات بالقوه، ملاحظات و معايب احتمالی پیاده­‌سازی ريال ديجیتال بانک مرکزی

• تأثیرات احتمالی عرضه ريال ديجیتال بانک مرکزي بر متغیرهای پولی و واسطه­‌گری بانک‌­ها

• تاثیر عرضه ريال ديجیتال بانک مرکزی بر ثبات مالی

• هزينه­های زيرساخت

• ملاحظات سیاست پولی

• ابهامات ناشی از نوظهور بودن

• ملاحظات مربوط به حوزه مبارزه با پول‌شويی و حفظ حريم خصوصی داده‌­ها

• ملاحظات حوزه پرداخت، فنی و امنیتی

نتیجه‌گیری

پول دیجیتال بانک‌­های مرکزی پول الکترونیکیِ انحصاری و منتشره توسط بانک مرکزی است که از آن می‌­توان برای مبادلات بدون واسطه استفاده نمود. پول دیجیتال بانک مرکزی ایران که ریال دیجیتال نامیده می­‌شود، تحت عنوان شکل دیجیتال اسکناس و در چارچوب قانون پولی و بانکی کشور و با رعایت کلیه ضوابط ناظر بر انتشار اسکناس منتشر می‌­شود. همچنین مولفه‌­هاي طراحی ریال دیجیتال در سه قالب اصلی اقتصادی، کسب‌وکاری و فنی تقسیم‌­بندی شده و بر اساس اولویت آن‌ها معماری کلان و زیرساخت مورد نیاز طراحی شده است و می‌توان نتیجه گرفت هدف اصلی از انتشار پول دیجیتال از سوی بانک‌­های مرکزی، فعال­‌سازی ظرفیت برنامه‌­پذیری پول می­‌باشد. اگرچه ارائه این خدمت درخصوص انواع پول الکترونیکی غیرمتمرکز نیز امکان‌پذیر می‌­باشد، لیکن فعال‌سازی این ظرفیت درخصوص پول مبتنی بر توکن ­منتشر شده از طریق فن­اوری دفتر کل توزیع شده و زنجیره بلوک بسیار کم‌هزینه‌­تر است.